این سوره را سورة المومن خوانند از بهر آنکه درین سوره ذکر مومن آل فرعون است، چهار هزار و نهصد و شصت حرف است و هزار و صد و نود و نه کلمت و هشتاد و پنج آیت. و بقول ابن عباس جمله سوره به مکه فروآمد. مجاهد و قتاده گفتند: سوره مکى است مگر دو آیت که به مدینه فرو آمد: إن الذین یجادلون فی آیات الله.
الى آخر الآیتین. حسن گفت: سوره مکى است مگر یک آیت: «و سبحْ بحمْد ربک بالْعشی و الْإبْکار قال لان الصلوات فرضت بالمدینة. و از منسوخات درین سوره سه آیت یکى: فاصْبرْ إن وعْد الله حق این قدر از آیت منسوخ است بآیت سیف، و کذلک قوله: فاصْبرْ إن وعْد الله حق فإما نرینک بعْض الذی نعدهمْ أوْ نتوفینک فإلیْنا یرْجعون، اول و آخر این آیت منسوخ است بآیت سیف سوم: فالْحکْم لله الْعلی الْکبیر نسخ معنى الحکم فى الدنیا بآیة السیف. و فى الخبر عن النبى (ص) قال: «ان لکل شىء ثمرة و ان ثمرة القرآن ذوات حامیم هى روضات حسنات مخصبات متجاورات فمن احب ان یرتع فى ریاض الجنة فلیقرأ الحوامیم».
و قال (ص): «الحوامیم دیباج القرآن».
و قال ابن عباس: لکل شىء لباب و لباب القرآن الحوامیم و قال ابن مسعود: اذا وقعت فى آل حم یعنى فى جماعة الحوامیم وقعت فى روضات دمثات اتانق فیها. فاما ما یختص بهذه السورة من الفضیلة ما روى ابى بن کعب قال قال رسول الله (ص): «من قرأ حم المومن لم یبق روح نبى و لا صدیق و لا شهید و لا مومن الا صلوا علیه و استغفروا له».
قوله: حم قال رسول الله (ص): «حم اسم من أسماء لله عز و جل و هى مفاتیح خزائن ربک».
و قیل: هو اسم الله الاعظم. و قیل: هو اسم القرآن. و قیل: اسم السورة.
و قیل: هو قسم اقسم الله عز و جل بحلمه و ملکه. و قال ابن عباس: الر و حم و نون حروف الرحمن مقطعة. و قال الضحاک و الکسائى معناه: ما هو کائن، اى قضى ما هو کائن قرأ حمزة و الکسائى و ابو بکر «حم» بکسر الحاء و الباقون بفتحها.
تنْزیل الْکتاب اى هذا تنزیل الکتاب «من الله». و قیل: «تنزیل الکتاب» رفع بالابتداء و خبره «من الله» اى القرآن انزله الله لم یختلقه محمد کما قال الکافرون.
و «العزیز» الذى لا یغالب و لا یمتنع علیه شىء، «العلیم» الواسع المعلوم.
غافر الذنْب یستره و لا یفضح صاحبه یوم القیمة، و قابل التوْب التوب و التوبة مصدران.
و قیل: التوب جمع التوبة على انها اسم مثل دوم و دومة و عوم و عومة. و المعنى: ما ذنب تاب منه العبد الا قبل توبته. و قیل: «غافر الذنب» الصغیر «و قابل التوب» من الذنب الکبیر. و قیل: «غافر الذنب» باسقاط العقاب «و قابل التوب» بایجاب الثواب. شدید الْعقاب اى اذا عاقب فعقابه شدید. ذی الطوْل اى ذى النعم و القدرة و الغنى و السعة و الفضل. و اصل الطول الغنى و السعة، تقول: هذا امر ما له طائل، اى لا یغنى شیئا فیوبه له، و قوله عز و جل: و منْ لمْ یسْتطعْ منْکمْ طوْلا اى سعة و غنى. و قیل: اصل الطول الانعام الذى تطول مدته على صاحبه. قال ابن عباس: غافر الذنْب لمن قال لا اله الا الله و قابل التوْب ممن قال لا اله الا الله شدید الْعقاب لمن لا یقول لا اله الا الله ذی الطوْل ذى الغنى عمن یقول لا اله الا الله.
ثم وحد نفسه فقال: لا إله إلا هو إلیْه الْمصیر المرجع فى الآخرة. عمر خطاب دوستى داشت با وى برادرى گفته در دین مردى عاقل پارسا متعبد، وقتى بشام بود آن دوست و کسى از نزدیک وى آمده بود. عمر حال آن دوست از وى پرسید گفت: چه میکند آن برادر ما و حال وى چیست؟ این مرد گفت: او برادر ابلیس است نه برادر تو، یعنى که فترتى در راه وى آمده و سر در نهاده درین زمر و خمر و انواع فساد. عمر گفت: چون باز گردى مرا خبر کن تا بوى نامهاى نویسم، پس این نامه نوشت: بسم الله الرحمن الرحیم من عبد الله عمر الى فلان بن فلان سلام علیک انى احمد الیک الله الذى لا اله الا هو غافر الذنب قابل التوب شدید العقاب ذى الطول لا اله الا هو الیه المصیر. چون آن نامه بوى رسید گفت: صدق الله و نصح عمر کلام خدا راست است و نصیحت عمر نیکو، بسیار بگریست و توبه کرد و حال وى نیکو شد، بعد از ان عمر میگفت: هکذا افعلوا باخیکم اذا زاغ سددوه و لا تکونوا علیه عونا للشیطان برادرى را که فترت افتد و از راه صواب بگردد بنصیحت یارى دهید و شفقت باز مگیرید و یار شیطان بر وى مباشید راه سداد و صواب او را بنمائید و با وى همان کنید که من کردم.
ما یجادل فی آیات الله إلا الذین کفروا این آیت در شأن حارث بن قیس السهمى فرو آمد از جمله مستهزیان بود و سخت خصومت بباطل در انکار و تکذیب قرآن.
ابو العالیه گفت: دو آیت است در قرآن که در ان تهدید عظیم است مجادلان را در آیات قرآن، یکى اینست. ما یجادل فی آیات الله إلا الذین کفروا، دیگر آیت: و إن الذین اخْتلفوا فی الْکتاب لفی شقاق بعید. و رسول خدا گفت صلوات الله علیه: «المراء فى القرآن کفر».
و عن ابى الدرداء و ابى امامة و واثلة بن الاسقع و انس بن مالک رضى الله عنهم قالوا: خرج الینا رسول الله (ص) و نحن نتمارى فى شىء من الدین، فغضب غضبا شدیدا لم یغضب مثله ثم انتهرنا فقال: «یا امة محمد لا تهیجوا على انفسکم وهج النار» ثم قال: «بهذا امرتم أ و لیس عن هذا نهیتم أ و لیس انما هلک من کان قبلکم بهذا ذروا المراء لقلة خیره ذروا المراء فان نفعه قلیل و یهیج العداوة بین الاخوان ذروا المراء فان المراء لا یومن فتنته ذروا المراء فان المراء یورث الشک و یحبط العمل ذروا المراء فان المومن لا یمارى ذروا المراء فان الممارى لا اشفع له یوم القیمة ذروا المراء فانا زعیم ثلاثة ابیات فى الجنة وسطها و ریاضها و اعلاها لمن ترک المراء و هو صادق ذروا المراء فان اول ما نهانى ربى عز و جل عنه بعد عبادة الاوثان و شرب الخمر المراء ذروا المراء فان الشیطان قد أیس ان یعبد و لکنه قد رضى منکم بالتحریش و هو المراء فى الدین».
اگر کسى گوید این مرا و مجادلت در قرآن که رسول خدا علیه السلام بدین مبالغت از ان نهى میکند کدام است؟ جواب آنست که رب العزة قرآن را که فرستاد بهفت لغت فرستاد از لغات عرب چنانک مصطفى علیه الصلاة و السلام گفت: «نزل القرآن على سبعة احرف»
اى على سبع لغات و رسول خدا صلوات الله علیه هر قبیلهاى را تلقین میداد بر لغت ایشان چنانک احتمال میکرد، و کان ذلک تخفیفا من الله عز و جل بامة محمد (ص).
پس ایشان که قرآن شنیده بودند بر لغت خویش چون چیزى از قرآن نه بر لغت خویش از دیگرى مىشنیدند جدال مىدرگرفتند و بر یکدیگر مىپیچیدند و قراءت یکدیگر را مىانکار کردند مىگفتند که رسول خدا بما نه چنین آموخت و نه چنانست که تو میخوانى باین نسق، خلاف و جدال در میان ایشان مىافتاد تا رسول خدا (ص) ایشان را از ان خلاف باز زد و گفت هر کسى چنانک از ما شنیدید بر ان لغت که شما را آموختند میخوانید و یکدیگر را خلاف مکنید که این خلاف کفر است فذلک قوله (ص): «المراء فى القرآن کفر»
روایت کنند از عمر خطاب گفت: مردى صحابى در نماز سورة الفرقان برخواند نه بر ان نسق که من میخواندم و رسول مرا تلقین کرده بود، دست وى گرفتم و او را بحضرت نبوت بردم گفتم: یا رسول الله این مرد سورة الفرقان میخواند بر خلاف آن که مرا تلقین کردهاى، رسول خدا آن مرد را گفت: بر خوان، آن مرد بر خواند همچنانک در نماز خواند، رسول گفت: «هکذا انزلت ان هذا القرآن نزل على سبعة احرف فاقروا ما تیسر منه».
و عبد الله مسعود یکى را دید سورتى میخواند بر خلاف آن که عبد الله میخواند، گفت او را پیش رسول خدا بردم گفتم: یا رسول الله اختلفنا فى قراءتنا فتغیر وجه رسول الله (ص) رسول خدا متغیر گشت و اثر خشم بر روى مبارک وى پیدا شد گفت: «انما هلک من کان قبلکم بالاختلاف فلیقرأ کل رجل منکم ما اقرئ».
قوله: فلا یغْررْک تقلبهمْ فی الْبلاد التقلب الجیئة و الذهاب یعنى کثرتهم و تمکنهم فى الارض و هم قریش یرید رحلة الشتاء و الصیف، یقول تعالى: فلا یغْررْک تقلبهمْ فی الْبلاد بالتجارات و تصرفهم فیها کیف شاءوا و سلامتهم فیها مع کفرهم فان عاقبة امرهم الهلاک و العذاب، نظیره قوله تعالى: لا یغرنک تقلب الذین کفروا فی الْبلاد.
کذبتْ قبْلهمْ قوْم نوح و الْأحْزاب منْ بعْدهمْ و هم الذین تحزبوا على الانبیاء بالتکذیب و هم عاد و ثمود و قوم لوط. و همتْ کل أمة برسولهمْ لیأْخذوه قال ابن عباس: لیقتلوه و یهلکوه. و قیل: لیأسروه و العرب تسمى الاسیر اخیذا و اخذ الناس لا یستعمل الا فى مکروه. و جادلوا بالْباطل لیدْحضوا به اى لیبطلوا به «الحق» الذى جاء به الرسل و مجادلتهم مثل قولهم: ما أنْتمْ إلا بشر مثْلنا لوْ لا أنْزل علیْنا الْملائکة و نحو ذلک. یقال: دحضت حجته، اى بطلت. و قیل: «لیدحضوا» لیزلقوا «به الحق». و فى الخبر «الصراط دحض مزلة».
«فاخذتهم» اى اهلکتهم بالعقوبة. فکیْف کان عقاب هذا سوال عن صدق العذاب و عن صفة العذاب. قال قتادة: شدید و الله.
و کذلک حقتْ کلمة ربک اى کما حقت و وجبت کلمة العذاب على الامم المکذبة فى الدنیا فعذبوا کذلک حقتْ کلمة ربک على الذین کفروا من قومک أنهمْ أصْحاب النار یعنى بانهم اصحاب النار.
ثم اخبر بفضل المومنین فقال: الذین یحْملون الْعرْش و هم اربعة املاک: ملک فى صورة رجل یسترزق لبنى آدم، و ملک فى صورة ثور یسترزق للبهائم، و ملک فى صورة اسد یسترزق للسباع، و ملک فى صورة نسر یسترزق للطیر و العرش علیهم و هو یاقوتة حمراء و الملک الذى فى صورة رجل هو اسرافیل و انشد رسول الله (ص) قول امیة:
رجل و ثور تحت رجل یمینه
و النسر للأخرى و لیس مرصد
فقال: «صدق». و اما حملة العرش یوم القیمة فهم ثمانیة املاک فى صورة الاوعال فالعرش على قرونهم. و منْ حوْله هم الحافون الصافون یسمون الکروبیین و هم سادة الملائکة. قال ابن عباس: حملة العرش ما بین کعب احدهم الى اخمص قدمه مسیرة خمس مائة عام و یروى «ان اقدامهم فى تخوم الارضین و الارضون و السماوات الى حجرهم و هم یقولون: سبحان ذى العز و الجبروت سبحان ذى الملک و الملکوت سبحان الحى الذى لا یموت سبوح قدوس رب الملائکة و الروح».
و عن جابر قال قال رسول الله (ص): «اذن ربى ان احدث عن ملک من حملة عرشه ما بین شحمة اذنه الى عاتقه مسیرة سبع مائة عام»
و قیل: هم خشوع لا یرفعون طرفهم و هم اشد خوفا من اهل السماء السابعة و اهل السماء السابعة اشد خوفا من اهل السماء التی تلیها و التى تلیها اشد خوفا من التى تلیها. و عن جعفر بن محمد (ص) عن ابیه عن جده انه قال: «ان بین القائمة من قوائم العرش و القائمة الثانیة خفقان الطیر المسرع ثلثین الف عام و العرش یکسى کل یوم سبعین الف لون من النور لا یستطیع ان ینظر الیه خلق من خلق الله و الاشیاء کلها فى العرش کحلقة فى فلاة».
و قال وهب بن منبه ان حول العرش سبعین الف صف من الملائکة صف خلف صف یطوفون بالعرش یقبل هولاء و یدبر هولاء فاذا استقبل بعضهم بعضا هلل هولاء و کبر هولاء و من ورائهم سبعون الف صف قیام ایدیهم الى اعناقهم قد وضعوها على عواتقهم فاذا سمعوا تکبیر اولئک و تهلیلهم رفعوا اصواتهم فقالوا سبحانک و بحمدک ما اعظمک و اجلک انت الله لا اله غیرک انت الاکبر الخلق کلهم لک راجون و من وراء هولاء مائة الف صف من الملائکة قد وضعوا الیمنى على الیسرى لیس منهم احد الا و هو یسبح بتحمید لا یسبحه الآخر ما بین جناحى احدهم مسیرة ثلاثمائة عام و ما بین شحمة اذنه الى عاتقه مسیرة اربع مائة عام و احتجب الله من الملائکة الذین حول العرش بسبعین حجابا من نار و سبعین حجابا من ظلمة و سبعین حجابا من نور و سبعین حجابا من در ابیض و سبعین حجابا من یاقوت احمر و سبعین حجابا من زبرجد أخضر و سبعین حجابا من ثلج و سبعین حجابا من ماء و سبعین حجابا من ما لا یعلمه الا الله عز و جل، قال و لکل واحد من حملة العرش و من حوله اربعة اوجه وجه ثور و وجه اسد و وجه نسر و وجه انسان و لکل واحد منهم اربعة اجنحة اما جناحان فعلى وجهه مخافة ان ینظر الى العرش فیصعق و اما جناحان فیهفو بهما لیس لهم کلام الا التسبیح و التحمید و التکبیر و التمجید و عن ابن عباس رضى الله عنه قال: لما خلق الله سبحانه حملة العرش قال لهم: احملوا عرشى، فلم یطیقوا فخلق مع کل ملک منهم من اعوانهم مثل جنود من فى السماوات من الملائکة و من فى الارض من الخلق فقال: احملوا عرشى، فلم یطیقوا فخلق مع کل واحد منهم مثل جنود سبع سماوات و سبع ارضین و ما فى الارض من عدد الحصى و الثرى فقال: احملوا عرشى، فلم یطیقوا فقال: قولوا لا حول و لا قوة الا بالله فلما قالوها استقلوا عرش ربنا فنفذت اقدامهم فى الارض السابعة على متن الثرى و استقرت و روى فکتب فى قدم ملک منهم اسما من أسمائه فاستقرت اقدامهم. و فى بعض الروایات لا تتفکروا فى عظمة ربکم و لکن تفکروا فیما خلق فان خلقا من الملائکة یقال له اسرافیل زاویة من زوایا العرش على کاهله و قدماه فى الارض السفلى و قد مرق رأسه من سبع سماوات و انه لیتضاءل من عظمة الله حتى یصیر کالوصع. قوله: یسبحون بحمْد ربهمْ اى یسبحونه بان یحمدوه، اى یعظمونه بالحمد له و هو الاعتراف بالنعمة ان کلها منه، و یوْمنون به اى یهللونه. و قیل: یجددون الایمان به و قیل: یصدقون بانه واحد لا شریک له. قال شهر بن حوشب: حملة العرش ثمانیة فاربعة منهم یقولون: سبحانک اللهم بحمدک لک الحمد على حلمک بعد علمک و اربعة یقولون: سبحانک اللهم و بحمدک لک الحمد على عفوک بعد قدرتک.
و یسْتغْفرون للذین آمنوا یسئلون ربهم مغفرة ذنوب المومنین کانهم یرون ذنوب بنى آدم. «ربنا» اى یقولون: ربنا وسعْت کل شیْء رحْمة و علْما اى نالت رحمتک فى الدنیا کل شىء و احاط علمک بکل شىء.
فاغْفرْ للذین تابوا من الشرک و اتبعوا سبیلک اى دینک الاسلام، و قهمْ عذاب الْجحیم قال مطرف: انصح عباد الله للمومنین الملائکة و اغش الخلق الشیاطین.
ربنا و أدْخلْهمْ جنات عدْن التی وعدْتهمْ روى ان عمر بن الخطاب قال لکعب الاحبار: ما جنات عدن؟ قال: قصور من ذهب فى الجنة یدخلونها النبیون و ائمة العدل و عن ابن عباس قال: جنة عدن هى قصبة الجنة و هى مشرفة على الجنان کلها و هى دار الرحمن تبارک و تعالى و باب جنة عدن مصراعان من زمرد و زبرجد من نور کما بین المشرق و المغرب «و من صلح» اى و من آمن کقوله: یرثها عبادی الصالحون. منْ آبائهمْ و أزْواجهمْ و ذریاتهمْ قال سعید بن جبیر: یدخل المومن الجنة فیقول این ابى این امى این ولدى این زوجتی؟ فیقال: انهم لم یعملوا مثل عملک، فیقول: انى کنت اعمل لى و لهم، فیقال: ادخلوهم الجنة.
و عن انس بن مالک قال قال رسول الله (ص): «اذا کان یوم القیمة نودى فى اطفال المسلمین ان اخرجوا من قبورکم فیخرجون من قبورهم و ینادى فیهم ان امضوا الى الجنة زمرا فیقولون یا ربنا و والدینا معنا فینادى فیهم الثانیة ان امضوا الى الجنة زمرا فیقولون یا ربنا و والدینا معنا فیبسم الرب تعالى فى الرابعة فیقول و والدیکم معکم فیثب کل طفل الى ابویه فیأخذون بایدیهم فیدخلونهم الجنة فهم اعرف بآبائهم و امهاتهم یومئذ من اولادکم الذین فى بیوتکم.
إنک أنْت الْعزیز لا یمتنع علیک مراد «الحکیم» لا تسهو فى حکمک.
و قهم السیئات اى العقوبات، و منْ تق السیئات یعنى و من تقه السیئات، اى العقوبات. و قیل: جزاء السیئات. یوْمئذ فقدْ رحمْته اى فقد رحمته یوم القیمة و ذلک هو الْفوْز الْعظیم.
إن الذین کفروا ینادوْن لما عاین الکفار النار و دخلوها مقتوا انفسهم، اى لاموها و غضبوا علیها لاعمالهم فى الدنیا حتى اکلوا اناملهم فناداهم خزنة النار: لمقْت الله اى غضب الله و سخطه علیکم أکْبر منْ مقْتکمْ أنْفسکمْ إذْ تدْعوْن إلى الْإیمان فى الدنیا «فتکفرون» و قیل: معناه لمقت الله ایاکم فى الدنیا إذ تدعون الى الایمان فتکفرون اکبر من مقتکم انفسکم الیوم عند حلول العذاب بکم.
قالوا ربنا أمتنا اثْنتیْن و أحْییْتنا اثْنتیْن قال ابن عباس و قتادة و الضحاک: کانوا امواتا فى اصلاب آبائهم فاحیاهم الله فى الدنیا فى ارحام الامهات ثم اماتهم الموتة التى لا بد منها ثم احیاهم للبعث یوم القیمة فهما موتتان و حیاتان و هذا کقوله تعالى: کیْف تکْفرون بالله و کنْتمْ أمْواتا فأحْیاکمْ ثم یمیتکمْ ثم یحْییکمْ. و قال السدى: امیتوا فى الدنیا ثم احیوا فى قبورهم للسوال ثم امیتوا فى قبورهم ثم احیوا فى الآخرة.
«فاعْترفْنا بذنوبنا» اى اقررنا بکفرنا و ظهر لنا ان البعث حق، فهلْ إلى خروج منْ سبیل یعنى فهل الى خروج من النار الى الدنیا سبیل فتصلح اعمالنا و نعمل بطاعتک، نظیره قوله: هلْ إلى مرد منْ سبیل. کافران روز رستاخیز بگناهان و کفر خویش مقر شوند و ببد سزاى خود اقرار دهند آن گه که رستاخیز بپاى شود و عذاب معاینت بینند گویند هیچ روى آن هست که ما را وادنیا فرستند تا فرمان بردار شویم و عمل شایسته کنیم؟ ایشان را جواب دهند که: لا سبیل الى ذلک و هذا العذاب و الخلود فى النار بسبب بأنه إذا دعی الله وحْده کفرْتمْ اى اذا قیل لا اله الا الله انکرتم جواب آرزوى ایشان این بود که بازگشت با دنیا نیست و این عقوبت که بشما میرسد و عذاب که مىبینید بآنست که در دنیا چون شما را با کلمه توحید مىخواندند مىکافر شدید و توحید مىانکار کردید و مىگفتید: أ جعل الْآلهة إلها واحدا، و چون با کفر میخواندند صدق مىزدید و آن را حق مىشناختید و بر پى آن مىرفتید. آن گه گفت: فالْحکْم لله الْعلی الْکبیر این هم چنان است که گفت: إن الله قدْ حکم بیْن الْعباد، اکنون حکم آنست که الله کرد و کار آنست که الله گزارد که شما جاوید در آتش خواهید بود و سزاى شما اینست. جایى دیگر فرمود: فاعْترفوا بذنْبهمْ فسحْقا لأصْحاب السعیر بگناهان و کفر خود معترف شدند و ایشان را جواب دهند که دورى بادا دوزخیان را.
هو الذی یریکمْ آیاته اى منزل هذا الکتاب هو الذى یریکم آیاته الدالة على وحدانیته و هى السماوات و الارض و الشمس و القمر و النجوم و السحاب و اللیل و النهار و الاشجار و الثمار و الریاح و الفلک التى تجرى فى البحر بما ینفع الناس، و ینزل لکمْ من السماء رزْقا اى مطرا یکون به الرزق، هذا کقوله: و ما أرْسلْناک إلا رحْمة للْعالمین اى داعیا تدرک باجابتک رحمتى، و کقوله: أعْصر خمْرا اى عنبا تحصل منه الخمر، و ما یتذکر اى لا یتعظ بالقرآن و ما یتفکر فى هذه الاشیاء فیوحد الله، إلا منْ ینیب یعنى الا من یرجع الیه بالطاعة.
ثم امر عباده بالطاعة و الاخلاص فقال: فادْعوا الله مخْلصین له الدین اى مخلصین له الطاعة و العبادة، و لوْ کره الْکافرون عبادتکم ایاه و اخلاصکم.